این اثر ترجمه‌ای است از كتابِ روسی

Литературно– исторические источники

и основные тенденции таджикской литературы  XVI в. 

 دریایی از فرهنگ پُرمایۀ‌ ایران و اسلام در نسخه‌های خطی و متون ادبِ فارسی موج می زند. این آثار در آسیای مركزی، كارنامۀ دانشمندان و بزرگان ادبِ فارسی و هُویّتِ ما هستند. بر عهدۀ هر نسلی است كه این میراثِ گران‌سنگ را پاس دارد و برای شناختِ تاریخ و فرهنگ و ادبِ خود، اهتمام ورزد. با توجه به روش علمی و پیشرفت‌هایی كه در نقدِ متون صورت گرفته است، احیا و نشر این آثار، امروزه بیش از گذشته، اهمیّت دارد.          

شناختِ ادبیّاتِ معاصر بدون شناختِ دقیق جریان‌های ادبی در گذشته مُیَسّر نیست. تحقّق این امر، پژوهش‌های تخصّصی را می‌طلبد. محققان غیرایرانی، چه آنان كه در سنّتِ ایران‌شناسی روسی تربیت یافته‌اند و چه در غیر آن، به تخصّصی كردن حوزۀ پژوهشی اهتمام داشته‌اند و این، ویژگی بارز بیشتر تحقیقاتِ ایران‌شناسی در خارج از ایران است. كتاب حاضر، نمونه‌ای از این پژوهش‌ها است.

         مؤلف كه از بزرگ‌ترین تذكره‌شناسان قلمرو زبان فارسی در آسیای مركزی است، در این كتاب، خواننده را با خود به سدۀ دهم هجری می برد و نخست، منابع دستِ اوّل و تأثیرگذار بر اندیشه ادبی و مهمّ این سده را، كه شمار زیادی نسخه خطی اند، یكی یكی ورق می زند و آنگاه بر اساس نقدِ متون، روشی برای سنجش مطالبِ آن‌ها اختیار می كند. او طبق رهیافتِ خود، همه مطالب را در چنبر نقد قرار می دهد؛ مطلبِ درست را از نادرست، تشخیص می دهد و آنچه موثّق است، آن را در اختیار خواننده می گذارد. در مرحلۀ بعد، برپایۀ منابع و مطالبِ موثّق، می كوشد جریان ادبی را در این سده، طرح و تحلیل نماید. با تكیه بر مطالب موثق، محفل‌های ادبی و انواع ادبی در سدۀ دهم هجری در خراسان و ماوراء‌النهر، بررسی شدند و تأثیر آن بر اقتصادِ این سده، نشان داده می شود. پرسش‌ها و حوزه‌های جدیدِ پژوهشی كه كتاب، پیش روی خواننده می‌گذارد، قابل تأمل اند.

            عنوان روسی كتاب بر «منابع ادبی و تاریخی و جریان‌های ادبیّاتِ فارسی در آسیای مركزی در سدۀ 10 ﮬ/ 16م» تأكید دارد و این، عوامل كافی برای انتخابِ كتاب و ترجمۀ آن به فارسی است: موضوع كتاب، بسیار تخصّصی است و به یك مقطع خاصّ زمانی، محدود شده است؛ و جغرافیای موضوع كتاب به لحاظِ فرهنگی، برای ما اهمیّتِ خاصی دارد و دیدِ ما را نسبت به گذشته و گستره فرهنگی ما بازتر می كند؛ این كتاب برای كتاب‌شناسان، هنرمندان، زبان‌شناسانی كه زبان فارسی آن سرزمین را در گونه‌های گوناگونش دنبال می كنند، و همین طور، برای جامعه‌شناسان، مردم‌شناسان، دست اندركاران تعلیم و تربیت، و همه آنان كه تاریخ تفكّر ایرانیان را بررسی می كنند، ارزشمند خواهد بود. خواننده پس از خواندن كتاب، اطلاعاتی راجع به تاریخ آموزش و مدارس آن روزگار، در این بخش از حوزه تمدن ایرانی، به دست خواهد آورد.

            یکی از بارزترین و گسترده‌ترین آثار فرهنگِ بشری که همواره موردِ ستایش آشنایان این وادی بوده، شعر فارسی است که هم از نظر معنی و مفهوم، هم از نظر ساخت و صورت، ویژگی هایی دارد که آن را از شعر غیرفارسی زبانان متمایز می كند. یكی از مهم‌ترین ويژگی‌های شعر فارسی، تخلّص است. روایتِ كتاب از تخلّص شاعران این دیار در آن روزگار، بسیار خواندنی است، گو این كه مؤلّفِ كتاب، تخلّص‌ها را بررسی نكرد و از راه و رسم و روش رشك‌برانگیز بررسی تخلص‌ها، آن گونه كه نابغۀ ادبیات‌شناسی ایران، استاد محمدرضا شفیعی‌كدكنی در ایران باب كرد، بی خبر بود. برغم این واقعیت، استاد كریم‌اف موادِ خام بررسی تخلص‌های سدۀ مورد بحث را، در این كتاب، فراهم آورد. با بررسی تخلص‌ها، می توان به عُمق جریاناتِ فكری و فرهنگی ایرانیان و فارسی زبانان آن سرزمین پی برد. در حالی كه در زمان لباب الالباب كه در آن، حتّا یک تخلّص تحقیرآمیز از نوع گدایی، مسکین، محروم، محزون و مانند آن، که نشان از نداری و غم انگیزی و تحقیرآمیزی دارند، دیده نمی شود، امّا ظرفِ چند سده بعد، در آثار ادبی سدۀ دهم هجری این سرزمین، تخلص‌هایی از این نوع، فراوان به چشم می خورند. در آسیای مرکزی، میل به انتخابِ تخلص‌های غم انگیز و غم بار تا انقلاب اکتبر، وجود داشت و غم در ادبیّاتِ معاصر، مضمون اصلی بیشتر آثار ادبی فارسی‌زبانان شده است. بررسی تخلص‌های صدرالدین عینی نیز قابل تأمل است. واقعیت این است كه تخلص‌ها شرایطِ گوناگون اجتماعی، سیاسی، و فرهنگی را بازتاب می دهند. 

            از آنجا كه بیشتر منابع این سده كه با اندیشه ادبی ارتباط دارند، تذكره‌ها هستند، و تذكره‌ها در گذشته، نقش تاریخ ادبیات را داشتند، خواننده اطلاعاتِ ارزشمندی دربارۀ تذكره‌های فارسی به دست می آورد. به این ترتیب، خوانی چیده شده است رنگارنگ از اندیشه ادبی در آن قرن، و از پُرمایِگان این حوزه، كتاب را گنجی ساخته است شایگان كه به رایگان در اختیار همگان باشد.

            یكی از راه‌های آشنایی عمیق با تاریخ تفكّر ایرانیان در آسیای مركزی، انجام پژوهش‌هایی از نوع كتابِ حاضر است که دیدِ ما را نسبت به تاریخ ادبیّاتِ فارسی، گسترده‌تر می نماید و پرتوی بر چشم انداز اجتماعی می افکند. احتمال آن هست كه خواننده، گاه با آنچه در این كتاب نوشته شده است، مخالفت ورزد؛ سهل است كه از سودای خواندن آن مأیوس گردد.

           گفتنی است پیش از این، فصل سوّم از كتاب حاضر، زیر عنوان «تحفة‌السّرور درویش‌علی چنگی» در مجلۀ ارزشمندِ «گزارش میراث»(مجلۀ تخصصی اطلاع رسانی در حوزه تصحیح انتقادی متون، نسخه شناسی و مباحث ایران شناسی، تهران، 1387، ش 23 و 24)، چاپ شده بود.