محقق برجسته ی اسلام در شبه قاره، آنه ماری شیمل در مقدمه ی کتاب ماندگارش(1980) از "نظام های پیچیده ی عرفانی" و "دو پهلو بودن" در ارتباط با اندیشه ی دینی در شبه قاره سخن می گوید[1]. درباره ي تحفه ي اثني عشريه، اولين بار در فهرست نسخه هاي خطي فارسي آلسو ارسلانووا بود كه آگاهي هايي يافتم. او اين فهرست را به زبان روسي نوشته و اطلاعات نسخه شناسي و كتاب شناسي درباره ي آن نسخه در كتابخانه ي دانشگاه دولتي قازان مي دهد. بعدها نوشته هاي پيتر هاردي به زبان انگليسي بود كه آگاهي هايي نه از منظر كتاب شناسي و نسخه شناسي، بلكه از نظر جايگاه اين كتاب در تفكر اسلامي شبه قاره به دست داد. پيتر هاردي نبوغ خاصي در هندشناسي خصوصاً تاريخ تفكر اسلامي در هند از خود نشان داده است، هرچند آراي او از ديدِ تيزبين مورخان هندي روزگار ما پنهان نمانده است (در اين باره، نك: "تاريخ نگاري در شبه قاره"، به قلم مرتضي رزم آرا، دايرة المعارف بزرگ اسلامي، ج 14، 1385؛ درباره ي هندشناسي پيتر هاردي، نگاه كنيد به مقاله ي مرتضي رزم آرا "اسلام در شبه قاره"، آينه ي پژوهش، شماره ي 93، 1384، كه به مقايسه ي هندشناسي دانشنامه ي دينER Encyclopedia of Religion و دايرة المعارف بزرگ اسلامي مي پردازد).

در آثار ديوبندشناسان برجسته اي چون متكالف[2] و شيعه شناسان نامداري چون خوآن كوله[3] نيز به مناسبت مي توان اطلاعاتي درباره ي تحفه ي اثني عشريه به دست آورد.  

واقعيت اين است كه اين كتاب مهم ترین و جدي ترين واکنش اهل سنّتِ هند نسبت به عقاید و اعمال شیعه ی دوازده امامی است كه متاسفانه به شكاف شيعه و سني به طور حرفه اي دامن زد، تصوير بسيار بحث انگيز و نامباركي از شيعه ارائه داد و شناخت بيشتر مسلمانان و انديشه ي ديني در هند را پيچيده تر كرد. مولف آن، شاه عبدالعزیز شاید تاثیرگذارترین شخصیت بر بانیان دارالعلوم دیوبند باشد. تقریبا همه ی متکلمین برجسته و طراز اول و عارفان نامدار هند در زمان انگلیس یا شاگرد و مریدش بودند و یا او را ستوده اند. شاه عبدالعزیز شناسان آثارش را بیش از پنجاه عنوان قید می کنند که در حوزه های مورد علاقه مي نوشت و از مهم ترین آنها می توان "تفسیر فتح العزیز" به زبان فارسی، "تحفه اثنی عشریه" که مناقشه ی تلخی را بین علما و دانشمندان شیعه و سنی به وجود آورد، "فتاوای عزیزی" که مجموعه ای از فتواهای او در دو جلد است، و دو کتاب نیز در حدیث نام برد. گفتني است تاكنون انبوهي كتاب توسط علماي شيعه در جواب يا ردّ كتابِ خصومت برانگيز و شك پاشِ شاه عبدالعزيز دهلوي نوشته شده است. سيد ميرحامد حسين نيشابوري هندي در زمره ي اين دانشمندان به شمار مي آيد كه آثار ماندگاري از خود به يادگار گذاشته است، و مهم ترين اثرش در جوابِ كتابِ بحث انگيز شاه عبدالعزيز است و كوشيد شك شكني نمايد و براي علماي شيعه، گنجي شايگان شد كه در اختيار همگان قرار گيرد و در تاريخ تشيع جايگاه خاصي دارد.

محبوبیت صاحب تحفه ي اثني عشريه بدان درجه است که كم نيست مدارس حدیث در هند كه به نام شاه عبدالعزیز اند؛ امپراتور تیموری شاه عالم دوم به ایشان عنایت خاص داشت و سه روستا را در منطقه ی مظفرنگرِ اتارپرادش در اختیار او و خانواده اش گذاشت. در ارتباط با کتاب بحث انگیزش، بعدها عنوان کردند که شاه عبدالعزیز بخاطر کتاب "تحفه اثنی عشریه" مورد اذیت و آزار نجف خان، وزیر شیعی امپراتور تیموری هند قرار گرفته و حتا مجبور به جلای وطن و ترک دهلی شده است؛ اما پژوهش های به عمل آمده كه به زبان انگليسي در دست است، نشان داد که همه ی این حرف و حدیث ها کذب محض اند و ساخته و پرداخته ی جمعی شیعه ستیز سیاست زده.  

[1] . از آنجا كه نوشته ي حاضر بر گرفته از مقاله اي بلند است كه به سفارش جايي نوشته ام به همين دليل، تا زمان چاپ آن مقاله ترجيح داديم كه ارجاعات متن در اينجا آورده نشود.

[2] . B. D. Metcalf

[3] . Juan Cole